การแบ่งวงศ์ย่อยกล้วยไม้

Ludisia discolor (Ker-Gawl.) A. Rich. (ท. ว่านร่อนทอง, ว่านน้ำทอง)
(ภาพจาก http://www.malihini.org/images/) เป็นกล้วยไม้ดินที่มีลักษณะค่อนข้างโบราณ แต่ใบมีสีน้ำตาลแดง และมีลวดลายสวยงาม จัดเป็นไม้ใบที่สวยงามชนิดหนึ่ง ขณะที่ดอกมีขนาดเล็กและไม่มีความโดดเด่นแต่อย่างใด

ในที่นี้จะแบ่งกลุ่มกล้วยไม้ตามอนุกรมวิธานก่อน โดยแบ่งเป็น subfamily หรือ วงศ์ย่อย แล้วย่อหน้าถัดไปเป็น tribe subtribe และ genus หรือสกุล โดยจะกล่าวเฉพาะที่พบในธรรมชาติของประเทศไทยเท่านั้น แท้จริงแล้วกล้วยไม้ยังมีสกุลต่างๆ อีกมากกว่านี้มากมายนัก โดยเฉพาะในทวีปอเมริกาใต้ มีกล้วยไม้สกุลที่ต่างไปจากสกุลต่างๆ ในประเทศไทยอีกเป็นจำนวนมาก เช่นกลุ่ม Catleya, Oncidium เป็นต้น ซึ่งแต่ละกลุ่มยังมีอีกหลายสกุลเช่นกัน แต่เพียงเท่าที่มีอยู่ในพื้นที่ประเทศไทย ก็น่าตกใจแล้วว่าทำไมจึงมีกล้วยไม้มากสกุลมากชนิดเหลือเกิน ทั้งที่เรารู้จักกันอยู่เพียงไม่กี่ชนิดเท่านั้น

- Subfamily

• Tribe
  
• Subtribe
  
• Genus

เนื่องจากการจัดกลุ่มแบบนี้บ่งถึงความสัมพันธ์ระหว่างสกุลต่างๆ ซึ่งน่าสนใจว่าพืชในวงศ์กล้วยไม้หลายสกุล ที่มีความใกล้เคียงกันตามอนุกรมวิธาน สามารถผสมข้ามสกุลได้ การเรียนรู้ว่าสกุลใดอยู่ในกลุ่มเดียวกับสกุลใด ก็จะทำให้ทราบว่ากล้วยไม้สองสกุลนั้นน่าจะผสมข้ามสกุลกันได้ แต่ก็ไม่ใช่ทุกกรณีไป อย่างเช่นสกุล Dendrobium นั้น แทบไม่พบว่าผสมข้ามสกุลกับสกุลอื่นได้่เลย นอกจากสกุล Flickingeria ซึ่งที่จริงก็แทบจะแยกสองสกุลนี้ออกจากกันได้ยาก สำหรับผู้ที่ไม่ชำนาญ

มาดูกันก่อนว่าวงศ์ย่อยของกล้วยไม้มี 6 วงศ์ย่อยอะไรบ้าง ดังนี้

- Apostasioideae
วงศ์ย่อยนี้เป็นกล้วยไม้ดิน มีลักษณะดั้งเดิมหรือโบราณมากที่สุดใน 6 วงศ์ย่อย คือกลีบเลี้ยงและกลีบดอกทั้งหมดมีลักษณะคล้ายกัน ไม่มีกลีบปาก จึงดูคล้ายพืชในวงศ์ลิลลี่ (Liliaceae) เกสรเพศผู้ (stamen) มีจำนวน 3 หรือ 2 อัน เรณูเป็นผง ยอดเกสรเพศเมียมีก้านชูและภายในรังไข่ยังแยกเป็น 3 ช่อง (ต่างจากวงศ์ย่อยอื่นๆ ที่มีเกสรเพศผู้ 1-2 อัน และภายในรังไข่มี 1 ช่อง)

- Cypridedioideae
ส่วนใหญ่เป็นกล้วยไม้ดิน ส่วนใหญ่มีอายุนานหลายปี ไม่ทิ้งใบ ได้แก่พวกรองเท้านารี มีลักษณะเด่นคือกลีบเลี้ยงด้านข้างเชื่อมติดกันเป็นอันเดียว อยู่ที่ด้านล่างของดอก กลีบปากเป็นถุงคล้ายหัวรองเท้า มีเกสรเพศผู้ 2 อัน อยู่ด้านข้างของเกสรเพศผู้ที่เป็นหมันซึ่งมีลักษณะเป็นแผ่น ละอองเรณูเหนียว จับเป็นกลุ่ม

- Neottioideae
ส่วนใหญ่เป็นกล้วยไม้ดินเช่นกัน มีเหง้าทอดไปตามผิวดินหรือใต้ดิน หรือมีรากสะสมอาหารอยู่ใต้ดิน ใบบาง เกสรเพศผู้มี 1 อัน ผนังฝาปิดอับเรณูไม่หลุดร่วง กลุ่มละอองเรณูประกอบด้วยกลุ่มละอองเรณูย่อยจับเป็นก้อน มีลักษณะอ่อน ยึดติดกับแผ่นเยื่อเหนียวๆ (visidium) และจะงอยของยอดเกสรเพศเมียมักจะยืดตัวยาว

- Orchidioideae
มีลักษณะใกล้เคียงกับวงศ์ย่อย Neottioideae แต่กลุ่มละอองเรณูมีก้านไปยึดติดกับแผ่นเยื่อบางๆ ส่วนปลายของจะงอยยอดเกสรเพศเมียมักจะยึดตัวอยู่ระหว่างอับเรณู

- Epidendroideae
กลุ่มนี้มีกลักษณะต้นและใบหลากหลายมาก มีทั้งกล้วยไม้อิงอาศัยและกล้วยไม้ดิน มีเกสรเพศผู้ 1 อัน อับเรณูส่วนบนจะแยกออกเป็นฝาปิด (operculum) และร่วงหลุดไปเมื่อเจริญเต็มที่ ละอองเรณูจับเป็นก้อนแน่น แต่ไม่แข็ง ส่วนใหญ่กลุ่มละอองเรณูไม่มีก้าน (stripes)

- Vandoideae
ลักษณะต้น ใบ และจำนวนเกสรเพศผู้คล้ายวงศ์ย่อย Epidendroideae ส่วนใหญ่เป็นกล้วยไม้อิงอาศัย มีส่วนน้อยที่เป็นกล้วยไม้ดิน กลุ่มละอองเรณูค่อนข้างเหนียวหรือแข็ง อยู่เป็นชุดกลุ่มละอองเรณู มีก้านและมีแป้นยึดก้าน

แม้ว่ากล้วยไม้จะมีหลายวงศ์ย่อยดังที่กล่าวมาแล้ว รวมแล้วมีหลายสิบสกุล แต่ที่นิยมเลี้ยงกันก็มีไม่มากนัก ทั้งนี้เพราะหลายสกุลไม่อาจเลี้ยงในสภาพแวดล้อมปกติได้ เนื่องจากเป็นกล้วยไม้กินซาก บางชนิดดอกไม่สวยงาม หรือมีขนาดเล็กมาก บางชนิดก็มีลำต้นใหญ่เกินไป หรือเลี้ยงยาก จึงมีเพียงบางสกุลเท่านั้นที่นิยมเลี้ยงกันตามบ้าน แต่ในหมู่ผู้นิยมกล้วยไม้ป่าแล้ว ก็มักจะหากล้วยไม้แปลกๆ ที่พอเลี้ยงได้มาเลี้ยงเช่นกัน แต่ถ้าไม่แน่ใจว่ารู้จักกล้วยไม้นั้นๆ ดีพอแล้ว ก็อย่านำมาเลี้ยงดีกว่า เนื่องจากกล้วยไม้บางชนิดมีความจำเพาะต่อสภาพแวดล้อมมาก เช่น บางชนิดชอบแสงแดดจัด บางชนิดชอบอากาศเย็นตลอดปี บางชนิดชอบความชื้นสูง การเลี้ยงกล้วยไม้เหล่านั้นรวมกัน โดยไม่ทราบความแตกต่างที่มันต้องการ จะทำให้บางต้นตายไปอย่างน่าเสียดาย เนื่องจากปรับตัวเข้ากับสภาพแวดล้อมที่ไม่คุ้นเคยไม่ได้

การแบ่งกล้วยไม้เป็น tribe subtribe และสกุลต่างๆ ในวงศ์ย่อยต่างๆ ที่กล่าวมาแล้ว เป็นดังนี้

- Apostasioideae

• Apostasioideae
  
• Apostasia

Cypridedioideae

• Cypridedioideae
  
• Paphiopedilum

- Neottioideae

• Cranichideae
  
• Goodyerinae
  
• Anoectochilus
• Cheirostylis
• Goodyera
• Herpysma
• Ludisia
• Zeuxine
• Diurideae
  
• Cryptostylidinae
  
• Crystostylis
• Gastrodieae
  
• Epipogiinae
  
• Epipogium
• Neottieae
  
• Limodorinae
  
• Aphyllorchis
• Nervilieae
  
• Nervilia
• Tropidieae
  
• Corymborkis
• Tropidia
  

- Orchidioideae

• Orchideae
  
• Orchidinae
  
• Brachycorythis
• Habeneria
• Hemipilia
• Pecteilis
• Peristylus
• Sirindhornia
  

- Epidendroideae

• Arethuseae
  
• Bletiinae
  
• Acanthephippium
• Anthogonium
• Bletilla
• Calanthe
• Eriodes
• Ipsea
• Mischobulbon
• Nephelaphyllum
• Pachystoma
• Phaius
• Plocoglottis
• Spathoglottis
• Tainia
• Coelogyneae
  
• Coelogyinae
  
• Coelogyne
• Dendrochilum
• Neogyne
• Otochilus
• Panisea
• Pleione
• Pholidota
• Thuniinae
  
• Thunia
• Dendrobiinae
  
• Bulbophyllinae
  
• Bulbophyllum
• Cirrhopetalum
• Drymoda
• Epicrianthes
• Ione
• Mastigion
• Monomeria
  
• Rhytionanthos
• Sunipia
• Trias
• Dendrobiinae
  
• Dendrobium
• Epigeneium
• Flickingeria
• Epidendreae
  
• Adrorhizinae
  
• Polystachya
• Glomerinae
  
• Agrostophyllum
• Malaxideae
  
• Liparis
• Malaxis
• Oberonia
• Misfits
  
• Arundinae
  
• Arundina
• Podochileae
  
• Eriinae
  
• Ceratostylis
• Eria
• Porpax
• Trichotosia
• Podochilinae
  
• Appendicula
• Podochilus
• Thelasiinae
  
• Phreatia
• Thelasis
• Vanilleae
  
• Galeolinae
  
• Galeola
• Vanillinae
  
• Vanilla
  

- Vandoideae

• Cymbidiae
• Acriopsidinae
  
• Acriposis
• Bromheadiinae
  
• Bromheadia
• Cyrtopodiinae
  
• Cymbidium
• Grammatophyllum
• Eulophiinae
  
• Eulophia
• Geodorum
• Thecostelinae
  
• Thecopus
• Thecostele
• Vandeae
  
• Aeridinae
  
• Acampe
• Adenoncos
• Aerides
• Arachnis
• Armodorum
• Ascocentrum
• Brachypeza
• Cleisomeria
• Cleisostoma
• Chiloschista
• Crypopylos
• Diploprora
• Doritis
• Esmeralda
• Gastrochilus
• Grosourdya
• Holcoglossum
• Hytgrochilus
• Kingidium
• Lesliea
• Luisia
• Malleola
• Micropera
• Microsacus
• Ornithochilus
• Papilionanthe
• Pelatantheria
• Pennilabium
• Phalaenopsis
• Pomatocalpa
• Pteroceras
• Renanthera
• Renantherella
• Rhynchostylis
• Robiquetia
• Sacolabiopsis
• Sarcoglyphis
• Schoenorchis
• Seidenfadenia
• Smitinandia
• Staurochilus
• Stereochilus
• Taeniophyllum
• Thrixspermum
• Trichoglottis
• Trudelia
• Tuberolabium
• Vanda
• Vandopsis
• Ventricularia